Бир неча кун аввал “Uzmetronom.com”сайтида эълон қилинган “Проклятие адвоката” (“Адвокатга теккан тавқи лаънат”) номли мақолани кўпчилик ҳамкасбларимиз ўқигандирлар, албатта. Уни “Advokat” журнали сайти кўчириб босиб, ижтимоий тармоқлардаги канал ва саҳифалари орқали ҳам улашди, натижада интернетда кенг муҳокама қилинди. Виртуал оламдаги ана шу муҳокамаларни кузата туриб билдимки, адвокатлар ҳамжамиятида муаллифнинг (дарвоқе, у ўз исм-шарифини сир тутиб, фақат шу ҳамжамият вакили эканини билдирган, холос) тарафдорлари ҳам оз эмас экан. Бу эса, очиғи, мен учун ажабланарли ҳол бўлди. Чунки мақоладаги айрим даъволарга адвокатлар томонидан холисроқ муносабатлар бўлишини кутган эдим.   

Йўқ, мен ҳар кимнинг ўз нуқтаи назарига эга бўлиш ҳуқуқи борлигини инкор этмайман. Айни чоғда, аноним муаллиф томонидан аксарият воқеа-ҳодисалар бир ёқлама ва нохолис талқин қилинган, дейишга журъат этаман (Шу воқеаларнинг бевосита ичида қайнаган кам сонли ҳамкасблардан бири сифатида бунга ўзимни ҳақли деб ҳисоблайман[1]). Қолаверса, мақола аллақандай ғаразли ўйлар таъсирида ёзилмаганмикан, деган гумон ҳам йўқ эмас.

Аввало муаллифнинг ўзини сир тутишиёқ шубҳали, гўё жуда сирли бир нарсаларни айтаётган ва худди ўзини танитса бунинг учун кимдир унга дахл қиладигандек. Аммо мен мақолада бундай хавфли ҳеч нарсани кўрмадим. Шу боис у эртага ёлғон маълумотлари ошкор бўлиб қолиб ҳамкасблар ва жамоатчилик олдида уялиб қолмаслик учун ўзини ошкор қилмагандир дея тахмин қилиш мумкин бўлади. Қолаверса, мақолада тилга олинган аксарият иддаоларни “ҳазм” қила олмаганим учун ҳам улар муаллифнинг шунчаки хатоси эканлигига ишонгим келмайди.

Хуллас, шу мулоҳазаларга кўра, ишимдан вақт ажратиб, айрим мулоҳазаларимни қоғозга туширишга қарор қилдим. Зеро, адвокатлар ҳамжамиятининг сукутини муаллиф ва унинг тарафдорлари ёппасига ризолик аломати деб қабул қилишларидан хавотир олдим.

... Инсон танасининг бир аъзоси касалланса, таъсири бора-бора ўзга аъзоларга ҳам ўтади, натижада асосий хасталик вақти келиб бошқа асоратларни ҳам келтириб чиқаради. Шундай пайтда асосий дард қолиб кетиб, унинг асоратлари билан курашилганида эса бу ҳаракат танага фойдадан кўра кўпроқ зарар келтириши эҳтимоли юқори бўлади.

Худди шундай, бугун мамлакатимиз суд-ҳуқуқ тизими ҳам жиддий “хаста”ликни бошидан кечирмоқда. Унинг асорати эса тизимнинг таркибий қисми бўлган адвокатурани ҳам “дардманд” қилиб қўйган. Қолаверса, бу “дард”нинг томирлари прокуратура, ИИВ, суд ва бошқа идоралар билан ҳам бевосита боғланган. Шу боис ҳам, юқорида таъкидланган қонуниятга биноан, соҳанинг “касалликдан фориғ бўлиши”, истаймизми, йўқми, номлари саналган идораларнинг “соғайиши” билан баравар кечиши мумкин, холос.

Аммо мақола муаллифи, ўзи адвокат бўлатуриб (ҳар ҳолда шунга даъво қилган-ку), негадир бу ҳақиқатни англамаётгандек. Ёки, англаса ҳам, тан олгиси келмайди. Эҳтимол, ўзининг ҳақлигини исботлаш учун атай ҳақиқатдан кўз юмиб турмоқчи бўлгандир. Хуллас, нима бўлганда ҳам, у адвокатуранинг бошига тушган бутун кўргиликлар (“тавқи лаънат”) учун калтакнинг энг зўрини Палатанинг бошида синдирмоқчи бўлади.

Мен Адвокатлар палатасини бенуқсон демоқчи эмасман — камчиликлари етарли ва бу ҳақда ўз маърузаларим ва мақолаларимда ҳамиша таъкидлаб келаман (айримларини муаллиф ҳам тўғри кўрсатган). Бироқ бугунги Палата уч йил бурунги Палата эмаслигини, жамиятимиздаги ислоҳотлар фонида ижобий томонга ўзгараётганини (“тузалаётганини”), адвокатлар ғамида ишлай бошлаганини эътироф этмаслик ҳам инсофдан бўлмайди деб ҳисоблайман. Аммо бу ҳам бошқа масала. Шу боис, келинг, Палата ва ундаги ўзгаришларни ҳам кейинроққа қолдириб, яқин мозийга — “Ассоциация замони”га (1998-2008) фикран бир оз саёҳат қилиб, баъзи нарсаларни ойдинлаштириб олайлик.

Тарихга қайтиш бизга нега керак бўлиб қолганини эса зукко ўқувчи тезда илғаб ҳам олгандир. Зеро, мақола муаллифи ўша даврларни ҳаяжон билан эслаган-у, аммо кўп воқеа-ҳодисаларни чалкаштириб юборган. Билмасданми ё ўз фикрини ўтказиш учун бугун ҳамкасбларнинг ҳам аксарияти ўша даврларни билмаслигидан фойдаланмоқчи бўлибми, воқеалар моҳиятини янглиш талқин қилади (Шунга кўра муаллифни бизга нисбатан анча ёш ва ўша пайтларда соҳада фаолият олиб бормаган ҳамкасблардан бўлса керак дея тахмин қилиш мумкин).

Хуллас, дўстлар, агар билмасангиз ёши катта касбдошларингиздан сўрашингиз мумкин: ўша пайтларда ҳам адвокатларнинг “нони тошдан қаттиқ эди”. Яъни назорат қилишга уриниш ва босим аввалбошдан бор эди. Ҳа, дастлаб “жилов” бироз салқи бўлгани ҳам рост, аммо бу чала-чулпа либерализм узоқ давом этгани йўқ — мамлакатда мустабид тузум илдизлари чуқурлашгани сайин “иплар” ҳам таранглашаверди. Ҳокимият (Адлия вазирлиги ва унинг бошқармалари орқали) маъмурий пишангларни ишга солиб, наинки Ассоциация, балки унинг ҳудудий тузилмалари ва ҳатто коллегиялар раҳбарлик лавозимларига ҳам ўзига “қулай” кадрлар тайинланишига ҳамиша ҳаракат қилган.

Энди аъзо бўлиш эркинлиги ҳақида. Ҳа, Ассоциацияга аъзолик охиригача ихтиёрий бўлган. Шунингдек, аъзоларнинг бадал тўлаши ҳам. Лекин... бу иккисини МАЖБУРИЙ қилмасдан туриб ташкилотнинг ўз олдига қўйган вазифаларни ҳал қила олмаслиги 2000-йиллар бошларидаёқ маълум бўлиб қолган эди.

Ассоциация 1998 йилда бир неча вилоят адвокатларининг ташаббуси асосида ташкил этилган бўлса, 2005-йилларга бориб мамлакатимиздаги профессионал фаолият билан ҳақиқатда шуғулланаётган 4000 нафар адвокатдан атиги икки минг нафарини (50 фоиз) ўз сафига қўша олди. Ва шу икки минг аъзодан ҳам бор-йўғи ярми, яъни чамаси 1000 киши аъзолик бадали тўларди, холос! Бу маблағлар ҳам журнал, китоблар нашр қилишга ва бошқа тадбирларга сарфланар, каттароқ лойиҳаларга келганда эса, турган гапки, ночор қолардик.

Умуман, бу гапларни айтмасам ҳам адвокатларнинг бошини қовуштирадиган ташкилот ўз бюджетига эга бўлиши шартлиги хусусда ҳеч ким баҳслашмаса керак деб ўйлайман. Демак, бошқа молиявий манба(лар) бўлмаганидан кейин “бадао” тўлашни мажбурий қилиб қўйишдан ўзга илож йўқ! Бу — биринчидан.

Иккинчидан, ташкилотнинг олдида адвокатларни ўқитиш, малакасини ошириш, уларнинг ўз касбига лойиқлигини назорат қилиш масалалари ҳам бор эдики, республикадаги барча адвокатларни қамраб олмай туриб бу ишларни амалга ошириш мумкин эмасди!

Шу тариқа, 2007 йилга келиб Ассоциация қурултойида унга аъзо бўлишни мажбурий қилиб белгилаш масаласи кун тартибига чиқди ва бусиз ташкилот фаолиятини самарали олиб бориб бўлмаслиги ҳақида узил-кесил қарорга келдик. Натижада 2008 йил бошларида Ассоциация раҳбарияти Адвокатлар палатасини тузиш ва унга лицензияли барча адвокатларни мажбурий аъзо қилиш тўғрисида мамлакат президентига мурожаат қилди. Ўша йилнинг 1 майида эса Палата ташкил этилиб, унга аъзолик ва бадал тўлаш мажбурий бўлди.

Муаллиф мажбурий аъзоликни “шармандали ҳолат” деб атаган, бироқ, бизга инонмасангиз, халқаро амалиётни кўринг: ҳатто энг илғор давлатларда ҳам, агар адвокат мамлакат ёки муайян федерал маъмурий бирлик миқёсидаги адвокатларнинг жамоат ташкилотига (палата, ассоциация ва ҳоказо) аъзо бўлмаса, унинг фаолият юритишига рухсат берилмайди. Ҳа, бу демократия анъаналари билан унчалик уйғун эмасдек, лекин воқелик шундай. Нега? Жамоатчилик назоратининг энг муҳим институтларидан бири ва ҳукуматнинг ҳуқуқ идораларини тийиб туриш механизми сифатидаги аҳамиятини инобатга олган ҳолда адвокатуранинг тарқоқланишига йўл қўймаслик учун, унинг бир бутун ва кучли ҳолда сақланишини таъминлаш мақсадида эмасмикан?..

Кези келганда айтиб қўяй: Ассоциация адвокатларнинг ўз саъй-ҳаракатлари билан тузилган ташкилот бўлгани каби Палата ҳам шундай — ўзимизнинг ташаббусимиз натижаси эди. Зеро, Адвокатлар палатасини таъсис қилар эканмиз, ниятларимиз эзгу эди, у Ассоциацияга нисбатан анча профессионал бўлади деб қаттиқ ишонардик. Аммо, афсуски, ўйлаганимиз бўлмади... Бу бошқа масала. Сабаби эса, аввало, сиёсат. Қолаерса, ўша сиёсатга кўр-кўрона, уқувсизларча жиловини бериб қўйган ҳамда Палатада ўзининг тўрачилик сиёсатини юритиб, касбдошларга хиёнат қилган раҳбарларнинг ҳам мақсадларимизни барбод қилган сабаблардан бири бўлгани сир эмас...

Мақола мутоаласида давом этадиган бўлсак, рост билан ёлғон аралашиб кетганига қайта-қайта дуч келамиз. Жумладан, ялпи аттестация ва бир неча минг адвокатнинг имтиҳонда “тутдай тўкилгани” ҳақидаги иддаолар ҳам ҳақиқат эмас. Аниқ ёдимда, ўшанда 6400 нафар лицензияли адвокат бор эди, аммо шундан фақат тўрт мингдан ортиқроғи касб фаолияти билан амалда шуғулланган, қолганлар номигагина адвокатлик лицензияси эгаси бўлган, холос (Сабаби ўша пайтда қонунчиликда лицензия олган шахснинг қачондан бошлаб адвокатлик фаолияти билан шуғулланиши мумкин эканлиги кўрсатилмаган эди, шу боис ҳар эҳтимолга қарши лицензия олиб қўйишарди). Уларнинг аксари “атай” йиқитилиш у ёқда турсин, ҳатто имтиҳон топширишга боришмаган. Ва, табиийки, уларга берилган лицензияларнинг амал қилиш муддати автоматик равишда тугатилган. Натижада мамлакатимизда адвокатлар сони тахминан икки мингдан ошиқроққа (муаллиф қайд қилганидек, икки бараварга эмас!) камайиб кетган.

Хуллас, Адвокатлар палатасининг 2009-2016 йиллардаги фаолияти мақтангулик эмас. Фактлардан кўз юмиб бўлмайди. Ташкилот ўзининг асл функцияларини бажармагани, адвокатларга қайишмагани ва амалда давлат томонидан репрессив мақсадларда қўлланилгани, адвокатура тараққий этмагани, аксинча, обрў-эътибори ғариблашиб, ўнлаб йиллар давомида соҳага “янги қон” қўшилмагани, “чўнтак адвокатлари”нинг куни туққани — бари ҳақиқат. Начора, ўша давр сиёсати шундай эди. Авторитаризм сиёсати юритилган ҳар қандай мамлакат ва шароитда эса фуқаролик жамияти институтлари шаклланмайди, куч ишлатар тизимлар ҳукмрон бўлган ҳар қандай давлатда адвокатура мажруҳ қилинади.

Шукрки, у кунлар ортда қолди. Сўнгги уч йилдан буён суд-ҳуқуқ тизимида аҳвол, секинлик билан бўлса-да, ўзгармоқда ва бундан адвокатура ҳам четда қолаётгани йўқ. Адвокатурани — мустақил, ўзини ўзи бошқарадиган соҳага айлантириш йўлида илк қадамлар аллақачон ташланган: бунга институционал, касбга қабул қилиш ва малака-интизом комиссиялари фаолиятини ташкил қилиш билан боғлиқ ўзгаришларни мисол қилиб келтириш мумкин. Палата ҳадемай адвокатлик фаолиятини лицензиялаш ваколатини ўз қўлига олади, шунингдек, адвокатлар малакасини ошириш функциясини олиш учун ҳам ташкилий-техник ҳозирликлар бошлаб юборилган. Қолаверса, Палата раҳбарияти адвокатлар олдида ҳисоб беришни ўрганмоқда, ташкилотнинг молиявий аҳволи шаффофлаштирилмоқда.

Шу ўринда Адвокатлар палатасининг Адлия вазирлиги билан муносабатларига алоҳида тўхталмасак бўлмас. Зеро, муаллиф Палатани ҳануз Адлия вазирлигига бутунлай тобе деб билар экан. Дўстим, адвокат бўлсангиз, кечаги ва бугунги аҳволдан хабарингиз бордир, воқеликни кўр-кўрона инкор қилишдан мақсадингиз нима? Сиз соҳага жони ачиётган ҳамкасбмисиз ё мақсадингиз кўр-кўрона ҳамжамиятни пароканда қилишми?

Агар жонингиз ачиётган бўлса айтингчи, ҳукумат назорат ваколатларидан бирма-бир воз кечаётганини нега тан олмаяпсиз? Биргина мисол — малака комиссиялари. Маълумки, Адвокатлар малака комиссияси дастлаб (1996 йилда) Адлия вазирлиги тизимида бўлиб, аъзоларининг ярми ҳам адлия ходимларидан иборат эди. Кейинчалик (2018 йил) бу комиссияларни тузиш ваколати Палатанинг ҳамда унинг жойлардаги ҳудудий бошқармалари ихтиёрига берилди. Комиссия таркиби эса бошида адвокатлар ва адлиячилар ўртасида 50/50 нисбатда тузилган бўлса, сўнгра вазирликдан атиги бир киши қолди, адвокатлар ўринлар сонининг тенг ярмини банд қилди, қолган ўринларга эса ҳуқуқшунос олимлар, судьялар ва жамоатчилик вакиллари жалб қилинадиган бўлди. 2019 йилдан ҳатто Адвокатлар палатаси ва унинг ҳудудий бошқармалари ходимларининг ҳам малака комиссияларига аъзо бўлиши амалиётига чек қўйилди. Шунингдек, бурун Адлия вазирлигига, кейинроқ Палата ва унинг бошқармаларига тегишли бўлган яна бир ваколат — адвокатларга нисбатан интизомий иш қўзғатиш ҳам бугунги кунда малака комиссиялари ихтиёрида.

“Uzmetronom”да эълон қилинган мақола муаллифининг холислигига шубҳа қилаётганимга яна бир сабаб шуки, у адвокатларнинг жамиятдаги мавқеи пастлигидан, адвокатлар сони жуда камлигидан ва фидойи кадрлар танқислашиб кетганидан ёзғиргани ҳолда, Палатанинг мазкур муаммоларни бартараф этиш учун амалга ошираётган ишлари, ташаббусларини истеҳзо билан тилга олади.

Хабарингиз бор, яқинда Палата ҳузуридаги комиссия томонидан адвокатура институтини янада такомиллаштириш ва адвокатлар мақомини тубдан оширишга бағишланган Президент қарори, соҳани ривожлантириш концепцияси ва йўл харитаси лойиҳаси ишлаб чиқилди. Бу жараёнда камина ҳам иштирок этган. Ишончим комилки, қарорда кўзда тутилган чора-тадбирларнинг лоақал ярми тасдиқдан ўтса ҳам соҳада инқилоб бўлади! Буни муҳокамалар пайтида жуда кўплаб ҳамкасблар ҳатто адвокат бўлмаган фуқаролар, мутахассислар, олимлар ҳам эътироф этишди.

Қарорда, жумладан, Адвокатлар палатасининг қонун ижодкорлиги фаолиятидаги мажбурий иштирокини қонуний мустаҳкамлаш, Палата раисига Олий суд Пленуми йиғилишларида иштирок этиш ҳуқуқини, шунингдек, Конституциявий судга кўриб чиқиш учун масалалар киритиш ҳуқуқини бериш, Палата вакилини мажбурий равишда Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши аъзолигига жамоатчилик асосида киритиш таклиф қилинган, шунингдек, давлат рамзларидан фойдаланишга рухсат бериш сўралган. “Ўзбекистон адвокатлари ҳамжамиятининг аъзоси” эса шуларни ҳам тўрачиликка, иззатталабликка йўйиб, киноя қиладики, буни ҳазм қилиш қийин.

Ҳой, ҳамкасб, ҳамма яхши-ёмонга бирдек қора кўзойнак ортидан қарайвериш ҳам эви билан-да энди! Ахир Олий суд Пленумига ошхўрлик қилгани борилмайди-ку: у ерда суд-ҳуқуқ тизимидаги барча соҳаларнинг қулоқбошисида ўтирадиган раҳбарлар соҳа муаммоларига ечим топиш учун жам бўлишини, агар шундай ваколат тақдим қилинса, сизнинг ва минглаб ҳамкасбларингизнинг дардини бевосита “энг юқорига” етказишдек қимматли имконият пайдо бўлишини англамаслигингизга ишонмадим, очиғи. Ёки Палата бошқа ҳуқуқ идоралари билан тенг равишда Конституциявий судга масала киритиш ваколатига эга бўлса ёмонми? Адвокатура вакили судьяларни тайинлашда, уларнинг касбга академик ва ахлоқ-одоб нуқтаи назаридан мувофиқлигини муҳокама қилишда иштирок этса-чи?.. Давлат органлари қаторида байроқ ва гербдан фойдалансак, бу адвокатуранинг обрўси эмасми?

“Нега қарорда раис учун тахт билан генераллик унвони бериш кўзда тутилмаган? Балки ҳали фурсат бордир?” дея яна заҳарханда қилади муаллиф... Бунга эса жавоб айтишга ҳам тил бормайди. Зеро, бундай ёпишмаган қочириқлар ва таги пуч иддаолардан баҳс мавзуси эмас, аксинча, хусуматга ўхшаш бир нарсанинг ҳиди келади. Мабодо адашаётган бўлсам муаллиф маъзур тутсин...

Агар мақоладан мурод келажагимиз қандай бўлиши кераклиги ҳақидаги баҳсга чорлов бўлса, биз уни олқишлаймиз. Аммо шартимиз шуки, бу баҳс шундоқ ҳам оғир кунларни бошидан кечирган адвокатлар ҳамжамиятини  парокандаликка ундовчи тарғиботга эмас, балки жипсликка элтувчи йўл излашга қаратилмоғи керак!

Баҳром САЛОМОВ, адвокат, Халқаро адвокатлар уюшмаси (ҳамжамияти) вице-президенти, юридик фанлар доктори.

 

---

[1] Муаллиф Ўзбекистон Адвокатлар ассоциациси ташкилотчиларидан бири бўлиб, Палата ташкил этулгунига қадар унга раҳбарлик ҳам қилган — Таҳририят.

2020-05-04 01:38:52  |  2886 |   0  |