Янги таҳрирдаги Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 29-моддасида давлат томонидан ҳар кимнинг малакали юридик ёрдам олиш, шу жумладан, қонунда назарда тутилган ҳолларда давлат ҳисобидан юридик ёрдам олиш ҳуқуқи кафолатланган.

2023 йил 16 июнда имзоланган Ўзбекистон Республикасининг “Давлат ҳисобидан бепул юридик ёрдам кўрсатиш тўғрисида”ги қонуни кучга кирганига беш ойдан ортиқ вақт ўтган бўлса-да, амалда қонун ҳанузгача тўлақонли ишга тушмади. Бунга Вазирлар Маҳкамаси томонидан давлат ҳисобидан кўрсатиладиган юридик ёрдам учун адвокатларга ҳақ тўлаш тартиби ва миқдорлари тасдиқланмаганлиги сабаб бўлмоқда.

 Давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатилиши масаласи жамиятимиз, шунингдек, адвокатура институти учун ўта долзарб бўлганлиги сабабли “Advokat” журнали таҳририяти мазкур қонун ижроси билан боғлиқ муаммолар юзасидан Адвокатлар палатасининг нуқтаи назарини билиш учун Палата раисининг биринчи ўринбосари Сергей Иргашевга мурожаат қилди. 

Сергей Валерьевич, жамиятда давлат ҳисобидан малакали юридик ёрдам олишга жуда катта талаб мавжуд, шунингдек, адвокатлар ҳамжамиятида ҳам ушбу масаланинг долзарблиги ҳеч кимда шубҳа туғдирмайди. Айтингчи, 2023 йилнинг сентябрь ойида кучга кирган “Давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатиш тўғрисида”ги қонуннинг тўлақонли ижро этилишига нима тўсқинлик қилмоқда? Ўтган бир неча ой мобайнида бу йўналишда қандай амалий ишлар бажарилди?

Давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатиш билан боғлиқ муносабатларни тартибга солувчи қонун 2023 йил 16 июнда имзоланган бўлса, уч ой ўтиб, яъни 2023 йил 18 сентябр куни кучга кирди.

ҚҚонун талабларига кўра, давлат ҳисобидан юридик ёрдам фақат адвокатлар томонидан кўрсатилади ва кўрсатилган юридик ёрдам учун адвокатларга Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланадиган тартибда ва миқдорларда тўлов амалга оширилиши назарда тутилган.

Табиийки, кўрсатилган юридик ёрдам учун адвокатларга тўловларни амалга ошириш тартиби ва миқдорлари белгиланмас экан, ушбу қонунни амалда қўллаб бўлмайди. Натижада эса, қонунда назарда тутилган муайян тоифадаги шахслар Конституцияда кафолатланган давлат ҳисобидан юридик ёрдам олиш ҳуқуқини рўёбга чиқариш имкониятидан маҳрум бўлмоқдалар. Бундан ташқари, афсус билан таъкидлаш жоизки, Адвокатлар палатасида мавжуд маълумотларга кўра, ўрнатилган тартибда белгиланган давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатиш тартиби ва миқдорлари мавжуд бўлмаганлиги туфайли суриштирув ва тергов жараёнида ҳамда ишларни судларда кўриш мобайнида ҳимоя ҳуқуқини таъминлайдиган адвокатларни давлат ҳисобидан жалб қилишда, давлат ҳисобидан жалб қилинган адвокатларга эса кўрсатилган юридик ёрдам учун ҳақ тўланишида муаммолар мавжудлиги кузатилмоқда.

Ушбу вазиятнинг юзага келиши сабаблари ҳақида гапирадиган бўлсак, асосий муаммо давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатган адвокатларнинг меҳнатига ҳақ тўлашни молиялаштиришга, яъни бюджетдан ажратиладиган пул маблағларининг ҳажмига боғлиқ, десак хато қилмаймиз.

Сергей Валерьевич, айтингчи, давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатиш учун адвокатларга ҳақ тўлаш тартиби ва миқдорларини белгилайдиган Вазирлар Маҳкамасининг ҳужжати лойиҳаси Адвокатлар палатаси билан келишиляптими? Унда қанақа таклифлар назарда тутилмоқда?

Авваламбор, давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатиш учун адвокатларга ҳақ тўлаш тартиби ва миқдорларини белгилайдиган Вазирлар Маҳкамасининг қарори лойиҳаси битта бўлмаганлигини айтишим лозим.

Хусусан, “Давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатиш тўғрисида”ги қонун қабул қилингандан сўнг, 2023 йил август ойида Адвокатлар палатасига Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасииннг “Давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатадиган адвокатларни жалб этиш ва уларга ҳақ тўлаш тартиби тўғрисида низомни тасдиқлаш ҳақида”ги қарори лойиҳаси (ID-83733 (V-1)) келиб тушди.

Ушбу лойиҳада назарда тутилган адвокатларга ҳақ тўлаш миқдорларини жуда юқори деб баҳолаб бўлмайди-ку, лекин уни тайёрлашда Адвокатлар палатасининг нуқтаи назари ва таклифлари инобатга олиниб, давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатган адвокатларга ишлар турлари бўйича табақалашган тамойил асосида, адвокатлик фаолияти доирасида амалга оширилиши мумкин бўлган деярли барча ҳаракатлар учун, жумладан, судларнинг барча инстанцияларига (даъво) аризалар, шикоятлар  киритилганлиги, суриштирув ва тергов ҳаракатларида ҳамда суднинг барча инстанцияларида иштирок этилганлиги, суд мажлисларнинг танаффус кунлари, жиноят иши бўйича (судга қадар ва суд муҳокамаси мобайнида) илтимоснома ва шикоятлар киритилганлиги, далиллар тўпланганлиги, адвокат сўровлари юборилганлиги, эксперт ва мутахассис хулосаси (фикри) олинганлиги, ишдан хабардор бўлган шахслар сўровдан ўтказилганлиги ва улардан тушунтириш олинганлиги, ишонч билдирувчи (ҳимоя остидаги) шахс билан учрашувлар ўтказилганлиги, иш материалларидан нусхалар олинганлиги ва қонунга мувофиқ ишга тааллуқли бўлган бошқа ҳаракатлар амалга оширилганлиги учун (жами 19 та банддан иборат рўйхат бўйича) тўловни назарда тутувчи тизим жорий қилиниши таклиф этилганлиги сабабли ушбу лойиҳани 2008 йилдан бери амалда бўлиб турган “Гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчига адвокатлар томонидан юридик ёрдам кўрсатиш бўйича харажатларни давлат ҳисобига ўтказиш тартиби тўғрисида”ги низомига нисбатан ижобий қадам деб баҳолаш мумкин эди.

Ушбу лойиҳанинг жозибадорлиги унда таклиф этилган ҳақ миқдорларида ҳам бўлган. Мисол учун, амалдаги тартиб бўйича давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатган адвокатларга суриштирув, тергов ва судда қатнашилган ҳар бир кунга базавий ҳисоблаш миқдори (БҲМ)нинг 50% миқдорда тўлов амалга оширилиши белгиланган бўлиб, адвокат томонидан бажарилган бошқа ишлар учун тўлов умуман назарда тутилмаган.

Лойиҳада эса, мисол учун, суриштирув ва тергов ҳаракатларида ҳамда суднинг барча инстанцияларида иштирок этилганлиги, ишонч билдирувчи (ҳимоя остидаги) шахс билан учрашувлар ўтказилганлиги билан боғлиқ ишлар учун, вақтбай тизими бўйича ҳар бир 60 дақиқа ҳисобида БҲМнинг 30% миқдорда ҳақ тўлаш таклиф этилган.

Албатта, мазкур лойиҳа Адвокатлар палатасида ўрганиб чиқилиб, уни такомиллаштириш ва адвокатларнинг манфаатлари кафолатларини янада мустақкамлашга қаратилган таклифлар берилган.

Бироқ, 2023 йилнинг сентябр ойида Адлия вазирлиги томонидан  https://regulation.gov.uz/ сайтида муқаддам Адвокатлар палатасига тақдим этилган лойиҳадан мутлақо фарқ қиладиган ҳақ тўлаш миқдорларини ва иш ҳажмларини аниқлаш тартибини назарда тутувчи лойиҳа (ID-85665) жойлаштирилган бўлиб, август ойида Адвокатлар палатасига келишиш учун тақдим этилган лойиҳа муҳокамадан деярли чиқариб ташланди.

Бу лойиҳада назарда тутилган адвокатларга тўланадиган ҳақ миқдорлари ва тўлов шартлари олдинги лойиҳага қиёсан адвокатлар учун салбий тарафга ўзгартирилиб, ҳозирги кунгача мунозаралар предмети бўлиб қолмоқда.

Жумладан, лойиҳанинг 3-иловасида давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатилганлиги учун адвокатларга тўланадиган иш турлари бўйича олтита туркумга ажратилган ҳақ миқдорлари белгиланган бўлиб, унга кўра:

1. Иш ҳужжатлари билан танишиб чиққанлиги, материаллардан нусха олганлиги, ишонч билдирувчи (ҳимоя остидаги) шахс билан учрашувлар ўтказиб ҳуқуқий тушунтириш ва маслаҳатлар берганлиги учун – БҲМнинг 30 фоизи;

2. Терговга қадар текширув, суриштирув, тергов жараёнида, биринчи инстанция судларида, шунингдек апелляция, кассация тартибида кўрилаётган ишларда юридик ёрдам кўрсатилган ҳар бир кун учун – БҲМнинг 50 фоизи;

3. Гумон қилинувчи, айбланувчи ва судланувчи томонидан ҳимоячидан воз кечиш билан боғлиқ процессуал ҳаракатларда иштирок этганлиги учун ҳар бирига – БҲМнинг 30 фоизи;

4. Судга ариза ва шикоятлар киритганлик учун (ҳар бир инстанция учун алоҳида тўланади) – БҲМнинг 50 фоизи;

5. Далиллар тўпланганлиги ва ваколатли органларга тақдим этилганлиги, юборилган адвокатлик сўровлари, экспертлардан ёзма хулосалар ва мутахассислардан маълумот-маслаҳатлар олганлик, ишга тааллуқли ахборотдан хабардор шахсларни сўровдан ўтказиш ва уларнинг розилиги билан ёзма тушунтиришлар олинганлиги учун (барча ҳаракатлар учун умумий ҳисобда бир инстанцияда бир марталик тўлов) – БҲМнинг 50 фоизи;

6. Муваффақият гонорари (фуқаролик ма маъмурий иш бўйича юридик ёрдам олувчи шахснинг фойдасига суд қарори чиқарилганда, маъмурий ҳуқубузарлик ва жиноят ишлари бўйича шахс жазодан озод этьилган ёки оқлов ҳукм чиқарилган ҳолларида) – БҲМнинг 100 фоизи миқдорда адвокатларга тўлов амалга оширилиши назарда тутилмоқда.

Бу тартибни таҳлил қиладиган бўлсак, адвокатура мамлакатда олиб борилаётган давлат сиёсатининг эътибор марказида турган масалаларидан бири эканига қарамасдан, 2008 йилда ўрнатилган ва ҳозирги кунгача адвокатларнинг меҳнатига нисбатан амал қилаётган адолатсизликни бартараф қилиб, адвокатларнинг меҳнатига мутаносиб ва адолатли ҳақ миқдорларини белгилаш ўрнига, мазкур лойиҳа орқали адвокатлар аҳволининг янада ёмонлашишига  хизмат қиладиган ҳужжат ишлаб чиқилганига амин бўламиз.

Хусусан, юқорида келтирилган ҳақ миқдорларидан кўринишича,   суриштирув, тергов жараёнида ва судларда иштирок этилган ҳар бир кун учун тўланадиган ҳақ миқдори 2008 йилдаги тартибга нисбатан ўзгармаган бўлса-да, аммо ҳозирги тартибда амалда бўлган суд мажлисининг ҳар бир танаффус куни учун тўлов бекор қилиниши таклиф этилмоқда.

Шунингдек, амалдаги тартиб бўйича ҳимоячидан воз кечиш билан боғлиқ процессуал ҳаракатда қатнашиш учун тўлов миқдори БҲМнинг 50%ни ташкил этса, лойиҳада шу тўлов миқдорини БҲМнинг 30%гача тушириш назарда тутилмоқда.  

Баъзилар менга: “Илгари иш ҳужжатлари билан танишиб чиққанлиги, материаллардан нусха олганлиги, ишонч билдирувчи (ҳимоя остидаги) шахс билан учрашувлар ўтказиб ҳуқуқий тушунтириш ва маслаҳатлар берганлиги,   судга ариза ва шикоятлар киритганлиги, далиллар тўпланганлиги ва адвокатлик сўровлари юборилганлиги, экспертлардан ёзма хулосалар ва мутахассислардан маълумот-маслаҳатлар олганлиги, ишга тааллуқли ахборотдан хабардор шахсларни сўровдан ўтказилганлиги ва ёзма тушунтиришлар олинганлиги учун тўловлар умуман белгиланмаган эди-ку! Бу адвокатларнинг фойдасига эмасми?!” деб эътироз билдириши мумкин.

Ҳа, албатта, адвокат томонидан кўрсатилган юридик ёрдам доирасида ишон билдирувчи (ҳимоя остидаги) шахснинг манфаатида бажарилган барча ишлар учун муносиб ҳақ тўланиши нафақат адвокатлар, балки юридик ёрдам олувчи шахс, бутун жамиятимиз ва давлатимиз учун яхши бўлади, шубҳасиз.

Аммо ушбу тартиб адвокатлик фаолияти хусусиятлари инобатга олинган ҳолда, шунингдек, адвокатлар ва уларнинг меҳнатига ҳурмат нуқтаи назаридан ишлаб чиқилсагина адвокатларнинг қонуний манфаатларини рўёбга чиқаришга хизмат қилиши мумкин.

Тўғри, аввалги ва амалдаги тартибда  иш ҳужжатлари билан танишиб чиқиш, далилларни тўплаш  ва адвокатлик фаолияти доирасида амалга ошириладиган бошқа ҳаракатлар учун тўловлар назарда тутилмаган. Айнан шу сабабли, бу соҳани тартибга солувчи қонун қабул қилингандан сўнг тўлов тартибини ва ҳақ миқдорларини белгиловчи Вазирлар Маҳкамасининг қарори лойиҳасини ишлаб чиқиш жараёнида Адвокатлар палатаси томонидан  адвокатлар томонидан юридик ёрдам кўрсатиш доирасида бажарилган барча ишлар учун ҳақ тўлашни назарда тутиш тўғрисидаги қатъий талаб илгари сурилди.

Изоҳ ўрнида айтиш лозимки, муҳокама қилинаётган лойиҳалардан ташқари Адвокатлар палатасига ишчи тартибда тақдим этилган баъзи лойиҳаларга, фикримча, ўта тежамкорлик билан ёндашилиб, тергов ҳаракатлари ва суд мажлисларида қатнашишдан ташқари бошқа иш турлари ҳамда хизмат сафари ва транспорт харажатларини қоплаш масалалари умуман киритилмай қолган.  

Хўш, юқорида тилга олинган лойиҳанинг ҳозирча сўнгги вариантида бизга нималар таклиф қилиняпти?

Лойиҳа муаллифлари назарида, адвокатнинг давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатиш доирасида – ҳажмидан қатъий назар (бир ёки юз жилддан иборат бўлса ҳам) иш материаллари билан танишиб чиқиб, ҳуқуқий позицияни ишлаб чиқиш мақсадида ишонч билдирувчи (ҳимоя остидаги) шахс билан бир неча маротаба кўп соатли учрашувлар ўтказиш, шу жумладан қамоқда сақланаётган ёки қамоқ билан боғлиқ жазони ўтаётган шахслар билан тегишли муассасаларда учрашиш, тергов ҳаракатлари ёки суд мажлисидан олдин тайёргарлик кўриш, ҳуқуқий позицияни асослантириш учун адвокатлар сўровларини юбориш, маълумот ва ҳужжатларини тўплаш, ишдан хабардор бўлган шахсларни топиш ва улардан тушунтиришлар олиш, қолаверса, тегишли мутахассислар фикрларини ва экспертлар хулосаларини олиш йўли билан далиллар тўплаш ҳамда судга ариза ва шикоят, жумладан мураккаб ва кўп ҳажмли ишлар бўйича апелляция, кассация ёки тафтиш тартибида шикоят тайёрлаш каби асосий иш-ҳаракатлари мажмуи БҲМнинг 130% ёки 442.000 сўмдан кўпига арзимас экан!..  

Ҳамкасбларим яхши билишади: санаб ўтилган бу ишлар адвокат томонидан кўрсатиладиган юридик ёрдам доирасида энг кўп вақт ва куч, юқори малака ва билим савиясини талаб қиладиган ишлар сирасига киради.

Иш материаллари билан синчиклаб танишиб чиқмаган, уларни таҳлил қилиб, позицияни ишлаб чиқмаган, далилларни тўпламаган ва бошқа тайёрлов ишларини амалга оширмаган адвокат тергов ёки судга бормаса ҳам бўлади, бундай адвокат малакали юридик ёрдам кўрсата олмаслиги аниқ.

Тўғрисини айтганда, лойиҳада адвокатлар меҳнати учун бу даражада паст ҳақ миқдорлари назарда тутилганлиги менда ўринли савол туғилишига сабаб бўлмоқда: “Мақсад адвокатларнинг давлат ҳисобидан ишларда сидқидилдан қатнашиб, ҳақиқатда малакали ёрдам кўрсатишига эришишми ёки уларни бу турдаги ишлардан бездиришми?”

Лойиҳа ташаббускорлари ва лойиҳа матни келишиладиган тегишли мутассади идоралар вакиллари ҳам ўзларига шу саволни бериб, ишга муносиб ҳақ тўламаслик кўрсатиладиган юридик ёрдам сифатига салбий таъсир этишини англаб, Адвокатлар палатаси таклифларига бошқача назар ташлайдилар, деб умид қиламан.  

Энди эътиборингизни адвокатнинг юридик ёрдам кўрсатиш билан боғлиқ харажатларини қоплаш масаласига қарамоқчиман. Амалиётдан маълумки, юридик ёрдам кўрсатиш доирасида адвокатда транспорт харажатлари, бошқа ҳудудга чиқиш зарурати туғилганда хизмат сафари билан боғлиқ харажатлар, тўлов асосида маълумот ва ҳужжатлар олиш, эксперт ва мутахассислар хулосалари (фикрлари)ни олиш, қолаверса почта, алоқа ва канцелярия харажатлари юзага келади.   

Афсуски, Адвокатлар палатасига тақдим этилган лойиҳаларнинг биронта таҳририда адвокатларнинг бу харажатларини тўлиқ қоплайдиган механизм таклиф этилмаган.  Юқорида айтганимдек, лойиҳанинг баъзи таҳрирларида адвокатнинг харажатларини қоплаш механизми умуман мавжуд бўлмаган.

Ҳозир муҳокама қилинаётган лойиҳада адвокатларнинг хизмат сафарлари билан боғлиқ турар-жой ва транспорт харажатлари қопланиши тартиби белгиланган бўлса-да, бироқ, лойиҳага кўра, адвокатга фақатгина адвокат фаолият юритадиган адвокатлик тузилмасининг юридик манзилидан 50 км ёки ундан ортиқ масофа учун транспорт харажатлари қопланиши таклиф этилмоқда.

Шахсан менда ва, ўйлайманки, ҳамкасбларимда ҳам асосли савол туғилади: “50 км гача бўлган масофада, қолаверса адвокат фаолият юритаётган аҳоли пунктида транспорт харажатлари йўқми ёки адвокат ушбу харажатларни ўз ҳисобидан қоплайдими?”

Шунингдек, бирон бир лойиҳада адвокатнинг хизмат сафаридаги кундалик харажатлари ҳамда юридик ёрдам кўрсатиш билан боғлиқ почта, алоқа ва канцелярия ҳаражатлари қопланишини назарда тутилмаган.

 Лойиҳада эксперт ва мутахассисларни жалб қилиш ва уларнинг хулоса ва фикрларини олиш билан боғлиқ харажатларни қоплаш тартиби ҳам, менинг фикримча, қонун талаблари ва адвокатларнинг манфаатларига мос келмайди.

Хусусан, лойиҳада давлат суд-экспертиза муассасалари ва нодавлат суд-экспертиза ташкилотлари билан шартномалар тузилган ҳоллардагина, ушбу шартнома тўловлари давлат ҳисобидан қопланиши назарда тутилмоқда.

Ваҳоланки, процессуал кодексларда мутахассис атамасига берилган тушунчага кўра, мутахассис – маслаҳатлар (тушунтиришлар) бериш ва илмий-техника воситаларини қўллашда ёрдам кўрсатиш йўли билан далилларни тўплаш, текшириш ва баҳолашда кўмаклашиш мақсадида фан, техника, санъат ёки ҳунар соҳасида махсус билим ва кўникмаларга эга бўлган, вояга етган, иш натижасидан манфаатдор бўлмаган шахс ҳисобланади. Яъни мутахассис давлат ёки нодавлат суд-экспертиза ташкилотлари ходими бўлиши шарт эмас. 

Яъни давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатиш доирасида адвокат томонидан мутахассисни жалб қилиш учун нафақат давлат ёки нодавлат суд-экспертиза ташкилотлари билан, балки бошқа ташкилотлар билан ёки жисмоний шахс билан шартнома тузилиши мумкин ва бу харажатлар албатта давлат ҳисобидан қопланиши лозим.

Адвокатлар меҳнатига нисбатан бундай расмиятчилик ва адолатсиз ёндашув мени таажжубга солмоқда.

Албатта, Адвокатлар палатаси адвокатларнинг манфаатларига зид лойиҳалар бўйича ўзининг қатъий позициясини бирдирган ҳолда, давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатиш доирасида адвокатларга тўланадиган ҳақ миқдорлари ва тўлаш тизими юзасидан расмий муносабат билан чекланмасдан лойиҳа ташаббускорлари билан бўлиб ўтган ишчи учрашувлар доирасида ҳам лойиҳани адвокатура манфаатлари нуқтаи назардан такомиллаштириш чораларини кўриб келмоқда.

Сергей Валерьевич, Палата томонидан давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатган адвокатларга ҳақ тўлаш бўйича муқобил таклифлар билан чиқилдими?

Албатта, Палата томонидан бу масалада танқидий фикрлар билдирилганлиги билан бирга давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатган адвокатларнинг меҳнатига яраша мутаносиб ва адолатли ҳақ тўланишини таъминлайдиган тартиб концепцияси илгари сурилган.

Палатанинг позицияси, энг аввало, Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига, аниқроқ қилиб айтганда, Конституциянинг 42-моддасидаги ҳар ким меҳнати учун ҳеч қандай камситишларсиз ҳамда меҳнатга ҳақ тўлашнинг белгиланган энг кам миқдоридан кам бўлмаган тарзда адолатли ҳақ олиш ҳуқуқига эгалиги тўғрисидаги талабига, шунингдек, миллий қонунчилигимизга, адвокатлик фаолияти хусусиятларига ва бу йўналишдаги халқаро  тажрибага таянади.

Миллий қонунчилигимизда юридик ёрдам кўрсатиш доирасида адвокатнинг  ваколатлари ва уларни амалга оширишнинг ҳуқуқий инструментлари белгиланган бўлиб, давлат ҳисобидан юридик ёрдам доирасида муайян иш турлари ва харажатларни қоплаш учун тўловлар назарда тутилмаганлиги ёки ўта паст номутаносиб миқдорлар белгиланганлиги ҳолати адвокат томонидан ўзининг касбий ваколатлари тўлиқ ҳажмда ва лозим даражада амалга оширилишига тўсиқ бўлмаслиги керак.

Давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатиш доирасида у ёки бу иш тури учун тўлов белгиланмаслиги ёки номутаносиб паст миқдорда белгиланганлигини, ёхуд адвокат харажатларини қопламасликни нафақат адвокат манфаатларига, балки юридик ёрдам олаётган шахс, жамият ва давлат манфаатларига зиён етказадиган омил сифатида баҳолаш лозим. 

Адвокатура ва адвокатларнинг меҳнатига нисбатан ижобий ёндашув мисоли тариқасида қўшни Қозоғистон Республикасидаги ушбу йўналишдаги тажрибага эътибор қаратган бўлардим.

Қозоғистонда жиноят ишларида давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатувчи адвокатларга ишнинг оғирлик даражасидан келиб чиқиб соатбай ҳақ тўлаш тизими жорий қилинган. Бизда, масалан, адвокатлар терговда ёки судда қатнашган ҳар бир куни учун 170 минг сўм (БҲМнинг 50%) олса, қозоғистонлик ҳамкасбларимизга давлат ўта оғир жиноят ишларида – (бизнинг пулга чаққанда) соатига 193 минг, ўртача ва унча оғир бўлмаган жиноят ишларида эса соатига 130 минг сўмдан тўлайди. Фақат судда ёки терговда қатнашгани учун эмас – юридик ёрдам кўрсатиш доирасида бажариладиган ишлар рўйхати бўйича, хаттоки процессуал ҳаракатлар бошланишини кутиб туриш учун ҳам соатбай ҳақ ҳисобланади. Хўш, Қозоғистондан кам жойимиз борми? Ривожланган Ғарб давлатларини гапирмай қўяқолай, ҳатто қўшни мамлакатлардан ортда қоляпмиз.

Юқоридагиларга асосланган ҳолда Адвокатлар палатаси томонидан Ўзбекистонда давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатганлиги учун адвокатларга барча амалга оширилган ишлар учун соатбай таомили асосида ҳақ тўлаш тизимини жорий қилиш ва юридик ёрдам билан боғлиқ барча харажатлар қопланишини таъминлайдиган механизмни яратиш юзасидан таклиф киритилди.

Таклифимизга кўра, адвокат томонидан бажарилган иш туридан қатъий назар сарф қилинган бир соатига БҲМнинг 50 фоизи миқдорда ҳақ белгилаш адолатдан бўлади. Дам олиш ва байрам кунлари, шунингдек, тунги вақтлар учун эса икки баравар миқдорда ҳисобланиши лозим, деб ҳисоблаймиз.

Шу билан бирга, Палата давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатиш доирасида адвокат томонидан бажариладиган ва соатбай тамойили асосида ҳақ тўланадиган ишлар мажмуини тузиб, лойиҳага киритиш таклифи билан чиқди. Булар қуйидагилар:

1. Судга қадар барча процессуал ҳаракатларда ва суд муҳокамасида иштирок этиш (шу жумладан биринчи босқич суди, апелляция, кассация, тафтиш, янги очилган ҳолат бўйича);

2. Процессуал ҳаракатлар ёки суд муҳокамаси бошланишини кутиб туриш;

3. Ҳуқуқий тушунтиришлар ва маслаҳатлар бериш, иш бўйича ҳуқуқий нуқтаи назарни ишлаб чиқиш ва давлат ҳисобидан юридик ёрдам олаётган шахс билан учрашувлар ўтказиш;

4. Судга қадар босқичда ва суд муҳокамаси давомида процессуал ҳаракатлар ва суд мажлисларига тайёргарлик кўриш;

5. Судга қадар ёки суд босқичида иш материаллари билан танишиш;

6. Иш бўйича ҳужжатлар тузиш, жумладан, ариза, шикоят, илтимоснома, апелляция, кассация ва тафтиш тартибидаги шикоятлар, адвокат сўрови, эксперт хулосасини ва мутахассис фикрини бериш тўғрисидаги сўровлар, келишув битими ва медиация тартиб-таомилларига оид ҳужжатлар ва юридик ёрдам кўрсатишга оид бошқа ҳужжатлар тузиш;

7. Давлат ҳисобидан юридик ёрдам олаётган шахснинг манфаатларида давлат органлари ва муассасалари, бошқа ташкилотлар ва учинчи шахслар олдида вакиллик қилиш, шу жумладан медиация тартиб-тамомилларида қатнашиш;  

8. Ишга тааллуқли маълумотларга эга бўлган шахслардан ёзма тушунтиришлар олиш ва қонунга мувофиқ адвокатнинг ваколатларига кирадиган юридик ёрдам кўрсатишга қаратилган бошқа  ҳаракатлар амалга ошириш.

Палатанинг таклифларида санаб ўтилган иш турларининг барчаси бўйича сарф қилинган вақт ҳисоб-китобини юритиш механизмлари ва аниқ мезонлари келтирилган.

Бундан ташқари, адвокатнинг давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатиш билан боғлиқ харажатларини қоплаш тартибига доир таклифимиз қуйидагича:

– шартнома асосида эксперт ва мутахассис хулосалари олиш харажатлари шартнома бўйича тўлов ҳужжатларида кўрсатилган миқдорда;

– ҳужжат ва маълумот (ахборот)лар тўлов асосида олиш харажатлари тўлов ҳужжатларида кўрсатилган миқдорда;

– транспорт ҳаражатлари (хизмат сафаридан ташқари) 100 соатлик юридик ёрдам учун 1 БҲМ миқдорда қопланишидан келиб чиқиб, амалда кўрсатилган юридик ёрдамнинг давомийлигига мутаносиб тарзда;

– почта, канцелярия ва алоқа (мобил алоқа ва интернет) харажатлари 100 соатлик юридик ёрдам учун 0,5 БҲМ миқдорда қопланишидан келиб чиқиб, амалда кўрсатилган юридик ёрдамнинг давомийлигига мутаносиб тарзда;  

– юридик ёрдам кўрсатиш билан боғлиқ хизмат сафари харажатлари (йўлкира, турар жой ижараси, кундалик харажатлар)ни ҳисоблаш ва қоплаш давлат хизматчиларига татбиқ этиладиган Ўзбекистон Республикаси ҳудудида хизмат сафарлари тўғрисидаги низом қоидаларидан паст бўлмаган миқдорда  амалга оширилишини  таклиф қиляпмиз.

Сўзим охирида айтмоқчимаки, давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатиш тизимини ислоҳ қилиш учун ушбу соҳани тартибга солувчи қонунни қабул қилиш етарли эмас. Ушбу тизим доирасида юридик ёрдам сифатини юқори даражага чиқариш учун биринчи навбатда, унга юқори малакали адвокатларни жалб қилиб, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ва суд ходимлари билан  келишган ҳолда бу соҳани деярли эгаллаб олган “чўнтак адвокатлари” таъсирини камайтириш керак.

Давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатишда инсон омили таъсирини мумкин қадар камайтириш, тил бириктиришларга чек қўйиш мақсадида “Давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатиш тўғрисида”ги қонунда адвокатларни танлаш ва тайинлаш автоматлаштирилган платформага ўтказилиши белгиланган эди. Мазкур тизимни амалда ишга тушириш қолди.

Иккинчи ва ўта аҳамиятлиги қадам сифатида малакали, интилувчан ва ўз касбини ҳурмат қиладиган адвокатларни давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатиш тизимида қатнашишга қизиқтиришдир. Бу йўналишда ижобий натижага эришиш учун давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатиш тизимида ишлайдиган адвокатлар меҳнатига муносиб ва адолатли ҳақ миқдорларини белгилашдан бошқа йўл мавжуд эмас.

Шундан оддий хулоса чиқариш мумкинки, давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатилганлиги учун ҳақ тўлаш масаласига ёндашувимиз тубдан ўзгармас экан,  адвокатларнинг оғир интеллектуал ва стрессоген меҳнатига нисбатан ҳурмат билан қаралмас экан, соҳадаги аҳволни ижобий тарафга ўзгартиришга эриша олмаймиз.

Бу вазиятнинг салбий оқибатлари ҳақида ҳам айтиб ўтишим керак. Биринчидан, давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатувчи адвокатларга ҳақ тўлаш тизими адвокатларнинг манфаатларига жавоб бермайдиган бўлса, адвокатлар давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатиш тизимига қўшилмайди ва оқибатда, биринчидан, тизимда адвокатларнинг етишмовчилиги юзага келади, иккинчидан, “чўнтак адвокатлари” тоифадаги адвокатларнинг таъсири янада кўчайиб боради.

Нима сабабдан мен айнан давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатиш тизимини ислоҳ қилиш ҳақида гапиряпман?

Статистик маълумотларига кўра, давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатилиши, фақат жиноят ишлари бўйича, жами адвокатлар томонидан кўрсатилган юридик ёрдамнинг тахминан ярмини ташкил қилади. Бундан келиб чиқиб, асосли хулосага келамизки, адвокатларнинг бу соҳадаги фаолияти, унинг самарадорлиги ва сифати жамиятимидаги адвокатурага нисбатан бўлган муносабатини шакллантиради, адвокатуранинг нуфузига таъсир қиладиган асосий омилларидан бири ҳисобланади.

Адвокатуранинг нуфузи, адвокатлар томонидан кўрсатиладиган юридик ёрдамнинг сифати ва самарадорлиги тўғрисида гапирганда, масалага биринчи навбатда, давлат раҳбари томонидан мазкур йўналишда қўйилган вазифалар нуқтаи назаридан қараш лозим.

Жамиятимизда ҳуқуқий нуқтаи назардан ҳимояланганлик ва адолатлик ҳиссиёти шаклланишига, шунингдек, ҳар бир шахснинг малакали юридик ёрдам олиш ҳуқуқлари амалда рўёбга чиқарилишига эришишда адвокатуранинг аҳволи ва, шу жумладан, давлат ҳисобидан адвокатлар томонидан кўрсатилаётган юридик ёрдам сифати ва самарадорлиги жуда муҳимдир.

Аминманки, адвокатлар фаолиятининг салмоқли қисмини ташкил этувчи давлат ҳисобидан юридик ёрдам кўрсатиш тизимида ишлаётган ҳамкасбларимиз меҳнатига ҳақ тўлаш тартиби ва тизимининг Адвокатлар палатасининг таклифлари асосида ислоҳ қилиниши адвокатурага ёш ва интилувчан адвокатларни жалб қилишга, адвокатлар томонидан кўрсатилаётган юридик ёрдам сифатини оширишга ва натижада жамиятнинг адвокатурага муносабати ўзгаришига, унинг нуфузи оширилишига, умуман олганда, бутун жамиятимизнинг манфаатларига хизмат қилади.

Ойбек МЎМИНОВ суҳбатлашди.

2024-02-28 16:40:24  |  1589 |   0  |